بانکی ناوەندی عێراق لە ساڵی ٢٠٢٠دا بەهای دۆلاری ئەمریکی لە بەرامبەر دیناری عێراقیدا بە بڕی هەزار و ٤٦٠ دینار بۆ هەر دۆلارێک بەرزکردەوە، لەکاتێکدا نرخەکەی نزیکەی هەزار و ١٨٢ دینار بوو بۆ هەر دۆلارێک، ئەوەش بە مەبەستی قەرەبووکردنەوەی دابەزاندنی بەهای نەوت لەو کاتەدا.
ئەو بڕیارەی بانکی ناوەندی لەبارەی گۆڕانکاری لە نرخی دۆلار، هەرچەندە بووەهۆی زیادبوونی داهاتی ناوخۆیی، بەڵام لە هەمانکاتدا نرخی زۆربەی خۆراک و کەلوپەلی لە بازاڕەکاندا لانیکەم بە رێژەی زیاتر لە ٢٠٪ بەرزکردەوە.
ئەمە لەکاتێکدایە، پێش ئەوەی سوودانی وەک سەرۆکی حکومەتی نوێ دیاری بکرێت رایگەیاند، دژی بڕیارەکەی بانکی ناوەندییە لە حکومەتی کاربەڕێکەری مستەفا کازمیدا سەبارەت بە بەبەهای دۆلار و داوایکرد بەپەلە چاوخشانەوەیەک بکرێت بە بەرزکردنەوەی بەهای دۆلاردا بەرامبەر بە دیناری عێراقی و شوێنەوار و کاریگەرییە خراپەکانی، لەهەمان کاتدا نوری مالیکی و چەندین پەرلەمانتار و کەسایەتی سیاسی داوای دابەزینی نرخی دۆلارییان کرد بەرامبەر دیناری عێراقی.
دواتر کاتێک محەمەد شیاع سوودانی بە فەرمی وەک سەرۆکوەزیرانی نوێی عێراق هەڵبژێردرا، سەبارەت بە دەستکاریکردنی بەهای دۆلار بەرامبەر دیناری عێراق وتی، ئەم حکومەتە پابەندە بە جێبەجێکردنی یاساکان و یاسا پێشێل ناکات. یاسای بانکی ناوەندی دەسەڵاتی داوەتە ئەم دامەزراوەیە لە داڕشتنی سیاسەتی دراو، بۆیە پابەندین بە سیاسەت و بڕیارەکانی بانکی ناوەندی. پارێزگاری و پشتیوانی لە سەربەخۆیی بانکی ناوەندی دەکەین کە تاکە لایەنی پەیوەندیداری ئەو بابەتەیە.
بۆ قسەکردن لەبارەی ئەو دەنگۆیانەی کە لەلای هاووڵاتیان دروست بووە لەبارەی گۆڕانکارییەکان لە نرخی دۆلار، وەک رۆژنامەی تەبا لێدوانمان لە بیلال سەعید، شارەزا لە بواری ئابووری ئەنجامدا.
لە سەرەتای قسەکانیدا بیلال سەعید باسی لە ئەگەرەکانی گۆڕانکاری لە نرخی دۆلار کرد و ئاماژەی بەوە کرد، “لە راستیدا هیچ هەواڵێکی پشتراسکراو نییە لەبارەی گۆڕانکاری لە نرخی دۆلار، بانکی ناوەندی و راوێژکارانی حکومەتی عێراق هەموویان جەخت لەوە دەکەنەوە هیچ خواست و نیازێک لە گۆڕانکاری نرخی دۆلار نییە، ئەوەی هەبووە لە قۆناغی رابردوودا تەنها هەوڵی کۆمەڵیک پەرلەمانتار یان چەند کەسێکی سیاسی وەکو نوری مالیکی بووە بۆ دەستکاریکردنی نرخی دۆلار، بەڵام کاتێک باس لە گۆڕانی بەهای دۆلار دەکرێت دەبێت سەیر بکەین کێ توانای ئەوەی هەیە گۆڕانکاری لە نرخی دۆلار بکات، بێگومان تەنها بانکی ناوەندی عێراقە و ئەویش چەندین جار جەختی لەوە کردووەتەوە هیچ نیەتێک و خواستی لەسەر گۆڕینی بەهای دۆلار نییە”.
لەبارەی ئەوەی چی لایەنێک توانای بەسەر نرخی دۆلاردا هەیە و دەتوانێت گۆڕانکاری لە نرخەکەی بکات بیلال سەعید وتی، “حکومەتی نوێی عێراق بەهیچ جۆرێک دەسەڵاتی نییە دەستکاری نرخی دۆلار بکات، ئەم بابەتە بابەتێکە پەیوەندی بە بانکی ناوەندییەوە هەیە، بانکی ناوەندی دەسەڵاتێکی سەربەخۆی هەیە واتە نە حکومەت نە پەرلەمان ناتوانێت گۆڕانکاری لە بەهای دۆلاردا بکات، بەڵام دەکرێت ئەمانە پێشنیار بکەن دەکرێت باسی ڵێوە بکەن و قسەی لەسەر بکەن، بەڵام وەکو ئەوەی دەسەڵاتی هەبێت بەسەریدا تەنها بانکی ناوەندییە و تەنها ئەو دەسەڵاتی هەیە گۆڕانکاری لەبەهای دۆلار بکات، هۆکاریش ئەمەش ئەوەیە؛ دەسەڵاتی دارایی لەلایەن حکومتەوە دادەرێژرێت، بەڵام سیاسەتی نەختینەیی لەلایەن بانکی ناوەندییەوە دادەرێژرێت، بۆیە بۆ گۆڕانکاری لەبەهای دۆلار دەبێت چاوەڕوانی بانکی ناوەندی بکرێت”.
بەشێکی زۆری هاووڵاتیان پرسیاری ئەوەیان لەلا دروست بووە، نرخی دۆلار بەرامبەر دیناری عێراقی تا کەی بەم شێوەیەی ئێستا دەمێنێتەوە؟، لەبەرامبەر ئەو پرسیارەدا ئەو شارەزایە ئابوورییە رایگەیاند، “لە راستیدا بەهای دۆلار ئەوەی تا ئێستا قسەی لەسەر کراوە وادەیەکی دیاریکراوی نییە کە بڵێین بە دیاریکراوی لەو کاتە گۆڕانکاری لە نرخی دۆلاردا دەکرێت لەلایەن بانکی ناوەندییەوە، بەڵام پێشوتر لەسەردەمی مستەفا کازمیدا لە ٢٠-١٢-٢٠٢٠ کاتێک بڕیارێکی لەمشێوەیە درا گۆڕانکاری لە نرخی دۆلاردا بکرێت، ئەو کات ئاماژە بۆ ئەوە کرا کە وەرەقەیەکی سپی حکومەت هەیە لەوێدا بە روونی ئاماژە بۆ ئەوە کراوە ئەم بابەتە بۆ سێ ساڵ بخایەنێت، بۆیە ئەم دۆخە ئەکرێت سێ ساڵ بێت ئەکرێت زیاتریش بخایەنێت”.
لەلایەکی دیکەوە بیلال سەعید باسی لە بڕی قازانجی حکومەت و زیانی هاووڵاتیان بەهۆی گۆڕانکاری لە نرخی دۆلاردا کرد و وتی، “قازانجەکانی حکومەت زۆر زۆر بە روونی دیارە، ئێستا یەدەگی بانکی ناوەندی نزیک بۆتەوە لە ٩٠ ملیار دۆلار و هەوروەها یەدەگی زێر زۆر بەرزبۆتەوە، هەموو ئەمانە ئەو ئاماژە ئەرێنیانەن کە حکومەتی عێراق لە رێگای دابەزاندنی بەهای دراوەکەی خۆی و بەرزکردنەوەی بەهای دۆلار قازانجی لێکردووە، بەڵام لەبەرامبەردا توانای کرین لەلایەن هاووڵاتیان کەم بۆتەوە و لە رێگای ئەم رێکارانەی کە کراوە و حکومەتی عێراق گرتویەتیە بەر، بە ئاشکرا دیارە حکومەتی عێراق نزیکەی ٢٠ لە سەدا توانای کرینی لای هاووڵاتیان کەم کردۆتەوە و هەڵاوسانێکی زۆری لە بازاردا دروستکردووە، هەروەها ئاستی هەژاریشی لە عێراق زۆر بەرز کردۆتەوە بەهۆی گۆڕانکاری لەبەهای دۆلاردا”.
هاوکات بەشێک لە چینی کۆمەڵگا باس لەوە دەکەن ئەگەر لە داهاتوودا نرخی دۆلار دابەزین بەخۆیەوە ببینێت و بگەرێتەوە سەر نرخی پێشووی، نرخی کاڵا بەهەمان نرخی ئێستا دەمێنێتەوە کە نرخەکان گڕانی بەخۆیەوە بینیوە بۆیە دابەزینی نرخی دۆلار شتومەک لەبازاردا هەرزان ناکات، لەوەڵامی ئەم گریمانەیەی هاوولاتیان بیلال سەعید رایگەیاند، “بە دڵنیاییەوە هەر گۆڕانکارییەک لە نرخی دۆلار رووبدا و بەتایبەت کە نرخی دۆلار دابەزێت کاریگەری راستەوخۆی لەسەر شتومەک و کاڵا دەبێت، چونکە زۆرینەی ئەو کاڵایانەی هەیە لە دەرەوەی وڵات دێتە نێوخۆی عێراق، بۆیە تۆ کاتێک سەرچاوەی سەرەکی دراوەکەت کە بەشە زۆرەکەی مووچە خۆران دینارە کاتێک دەرۆیتە بازار شتەکە بە دۆلار دەکری بەدڵنیایییەوە هەڵاوسانێکی گەورە لە بازار دروست دەبێت و رەنگدانەوەی هەبووە، بۆیە هەر کاتێک نرخی دۆلار لەبەرامبەر دیناری عێراقی دابەزێت شتومەکیش هەرزان دەبێت”.
لە کۆتاییدا بیلال سەعید ئاماژەی بە رێگا چارەکانی دابەزاندنی ئەم هەڵاوسانەی کە لەبازارەکاندا دروست بووە بەهۆی بەرزبوونی نرخی دۆلار لەبەرامبەر دیناری عێراقی کرد وتی، “پێم وایە بۆئەوەی ئەم باڵانسە بگەرێتەوە دۆخی پێشووی تەنها رێگایەک هەیە کەلە ئێستادا حکومەتی عێراق بیگرێتە بەر، ئەویش پاڵپشتییە بۆ هەژاران لە رێگای باشترکردنی پڕۆسەی دابەشکردنی خۆراک کە لەرێگای فۆرمی دابەشکردنی خۆراکەوە دابەشدەکرێت، یان بۆ چینە هەژارەکان برە پارەیەک تەرخان بکرێت، هەروەها کۆمەڵێک هەنگاوی جیاواز جیاوز هەیە کە لەئاسایشی خۆراکدا هەیە دەبێت بگیرێتە بەر بۆ ئەوەی کاریگەری و هەروها فشارەکە لەسەر هاووڵاتیان کەم بێتەوە”.
شایەنی باسە لەبارەی گۆڕانکاری لەسەر نرخی دۆلار مسته‌فا غالب موخیف، پارێزگاری بانكی ناوه‌ندی عێراق لە لێدوانێکیدا ئاشكرایكرد، به‌هیچ شێوه‌یه‌ک ده‌ستكاری به‌های دۆلار ناكه‌ن و پلانیان نییه بۆ ساڵانی داهاتووش نرخی دۆلار به‌رامبه‌ر دیناری عێراقی گۆڕانکاری پێ بکەن، نرخەکە به‌شێوه‌ی ئێستا به‌رده‌وام ده‌بێت.
جه‌ختیشی كرده‌وه، “ئه‌گه‌ر ئێستا گۆڕانكاری له نرخی دۆلاردا بكرێت، ئابووری و سه‌قامگیریی عێراق ده‌كه‌وێته دۆخێكی مه‌ترسیدار و تێكی ده‌دات، چونكه سه‌رجه‌م مامه‌ڵه دارایی و ئابوورییه‌كان و وه‌به‌رهێنانی پڕۆژه‌كان له‌سه‌ر نرخی ئێستا كراون، بۆیه هه‌ڵه‌یه ئێستا هه‌ر هه‌وڵێک بۆ گۆڕینی بەهاى دۆلار بدرێت.”
