کورسی کۆتا و دادگەی فیدراڵی: بەرەو کوێ؟
یەکێتی نیشتیمانی کوردستان: لەهەر شوێنێکی هەرێم کە پێکهاتە بوونیان لێی هەیە پێویستە نوێنەرایەتیان لەو شوێنە هەبێت
یەکێتی نیشتیمانی کوردستان: بابەتی کورسی کۆتا بۆ پێکهاتەکان پێشنیاری یەکێتی و سیاسەتی یەکێتی بووە
بڕیارە لە ٢٥ى شوباتی ٢٠٢٤، هەڵبژاردنى خولی شەشەمی پەرلەمانى کوردستان-عێراق لەژێر سەرپەرشتیى راستەوخۆی کۆمیسیۆنى باڵاى سەربەخۆى هەڵبژاردنەکانی عێراق ئەنجام بدرێت، بەڵام تائێستا ناکۆکی لەسەر یاسای هەڵبژاردن هەیە و بەشێک لە لایەنەکان ناڕازین لەو یاسایەی کە ئێستا پەیرەو دەکرێت بۆ هەڵبژاردنەکان.
کورسی پێکهاتەکان یەکێکە لەو بابەتانەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێم لەسەری ناکۆکن، وەک خۆیان باسییان لێوەکردووە بووەتە هۆی دواخستنی هەڵبژاردنەکان، تەنانەت یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە دادگەی فیدراڵی سکاڵای لە دژی تۆمارکردووە، ئەوان دەڵێن ناڕازین لە یاسای ئێستای هەڵبژاردنەکان، ئەمەش ناڕەزایی لایەنە تورکمانەکانی لێکەوتووەتەوە و باس لەوە دەکەن، 'کەمکردنەوەی کورسییەکانیان بە هیچ جۆرێک جێی قبوڵ نییە'.
سەرەتای تۆمارکردنی سکاڵا لەسەر یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان-عێراق لەدادگەی باڵای فیدراڵی..
رۆژی ٤-٥-٢٠٢٣، زیاد جەبار، سەرۆکی فراکسیۆنی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان-عێراق بە میدیاکانی راگەیاند، "بێئومێد بووین لەوەی بتوانین یاسای هەڵبژاردن هەموار بكەینەوە، كە بەشێوەیەك بێت هەموو خەڵكی كوردستان بە یاسای خۆی بزانێت و یاسایەكی پاك و بێگەرد بێت و هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەردی پێ بكرێت، لەبەر هەموو ئەوانە، پەنامان بردە بەر دادگەی فیدراڵی و هەموو رێكارە یاسایی و دەستوورییەكانیش دەگرینەبەر".
سکاڵاکان لەلایەن زیاد جەبار، سەرۆکی فراکسیۆنی یەکێتی لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان و ئامانج نەجیب شەمعوون، سەرۆکی فراکسیۆنی رافیدەین و ئەندامى کریستیانەکان لە ئەنجوومەنى پارێزگاى سلێمانى، دژی پێنج مادەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان-عێراق تۆمارکراون و کراونەتە یەک سکاڵا.
سکاڵاکاران داوا دەکەن؛ چەند بڕگە و ماددەیەکی یاساکە، کە لە ساڵی ١٩٩٢ دەرچووە و هەموارکراوەتەوە بە نادەستووری دابنرێن، لەوانە یەک بازنەی هەڵبژاردن و کورسیی پێکهاتەکان.
رۆژی ١١-٦-٢٠٢٣ دادگەی باڵای فیراڵی عێراق بۆ یەکەم جار لەسەر سکاڵاکە کۆبوویەوە و دواتر کۆبوونەوەکەی دوواخست، ئەو سکاڵایە چەندین جار لەلایەن دادگەی فیدراڵی عێراقەوە دواخراوە، دوایینجار رۆژی ١٩ـی ئەم مانگە بۆ ٣ـی کانوونی یەکەم ـی ٢٠٢٣ دواخرا.
ناوەڕۆکی ئەو مادانەی یاسای هەڵبژاردن کە سکاڵای لەسەر تۆمار کراون بەمشێوەیە:
مادەی ١: پەرلەمانی کوردستان - عێراق لە ١١١ ئەندام پێکدێت.
مادەی ٩: هەرێمی کوردستانی عێراق بە یەک ناوچەی دەنگدان دادەنرێت.
مادەی ١٥: تۆمار بەناوی دەنگدەرانەوە دەبێت و بەپێی سەنتەرەکانی هەڵبژاردن ئامادە دەکرێن، بەپێی ریزبەندیی ئەبجەدی.
مادەی ٢٢: هەر کیانێکی سیاسی لە هەرێمی کوردستان بۆی هەیە لیستێکی تایبەت بە بەربژێرەکانی خۆی لەسەر ئاستی کوردستانی عێراق پێشکێش بکات، کە رێژەیەکی ژنانی تێدابێت، لە ٣٠% کەمتر نەبێت.
مادەی ٣٦:
یەکەم: پێنج کورسی بۆ کلدان سریان ئاشووری تەرخاندەکرێت، بەربژێرەکانی ئەو پێکهاتەیە کێبڕکێی لەسەر دەکەن.
دووەم: پێنج کورسی بۆ تورکمان تەرخاندەکرێت، بەربژێرانی ئەو پێکهاتەیە کێبڕکێی لەسەر دەکەن.
سێیەم: یەک کورسی بۆ ئەرمەن تەرخاندەکرێت، بەربژێرانی ئەو پێکهاتەیە کێبڕکێی لەسەر دەکەن.
بەگوێرەى مادەى ٣٦ـی یاساى هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان-عێراق، پێنج کورسیی کۆتا لە پەرلەمانى کوردستان بۆ کلدان، سریان و ئاشووری تەرخان دەکرێن، لەگەڵ یەک کورسی بۆ پێکهاتەى ئەرمەن، ئەوەش جگە لە تەرخانکردنى پێنج کورسی بۆ تورکمانەکان.
وەک رۆژنامەی تەبا، بەمەبەستی زانینی ناوەڕۆکی سکاڵاکە و قسەکردن لەسەر ئەو بابەتە چاوپێکەوتنێکمان لەگەڵ زیاد جەبار، سەرۆکی فراکسیۆنی یەکێتی لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان-عێراق ئەنجامدا، کەناوبراو سکاڵاکەی لە دادگەی باڵای فیدراڵی عێراق تۆمار کردووە.
لەسەرەتای قسەکانیدا زیاد جەبار رایگەیاند، "دادگەی باڵای فیدراڵی عێراق دادگەیەکی دەستوورییە و بۆ سەرانسەری عێراقە بە هەرێمی کوردستانیشەوە، ئێمەش لەسەرەتای دروستبوونی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردوام و بەو رێککەوتنەشی کە لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستانیش کردوومانە بۆ پێکهێنانی حکومەتی کابینەی نۆیەم، داوامان کردووە یاسای هەڵبژاردن هەموار بکرێتەوە، لەو چوار ساڵەشدا هەوڵێکی تەوامان دا بەڵام نەمان توانی ئەوە جێبەجێ بکەین".
لەبەردەوامی قسەکانیدا زیاد جەبار وتی، "ئێمە پێمان وایە ئەم یاسایە یاسای ژمارە ١ی ساڵی ١٩٩٢ یاسایەکە کە کۆنە و پێویستی بە گۆڕانکاری هەیە، خۆشتان ئەزانن لەم ٣٢ ساڵە گۆڕانکاری لە رووی ئابووری، سیاسی، کۆمەڵایەتی، لە هەموو روویەکەوە لە کورستان روویداوە، بۆیە پێویستمان بە یاسایەکی باشە، بۆ ئەوەی بتوانین کە هەموو خەڵکی کوردستان هەڵبژاردنێکی پاک و بێ گەرد ئەنجام بدات و کاتێک خەڵک دەچێت دەنگی دەخاتە ناو سندوقەکەوە هەست بکات کە دەنگەکەی پارێزراوە، بۆ ئەو مەبەستە ئێمە دوای ئەوەی پەرلەمانی کوردستان نەماوە بە پێویستمان زانی لە دادگەی فیدراڵی سکاڵا لەسەر چەند مادەیەکی ناو یاساکە بکەین، کە پێشتر هەمووار کرابوون، کە بریتی بوون لە ماددەی ١، ٩، ١٥، ٢٢، ٣٦".
"چاوڕێین ٣ی مانگ سکاڵاکە لەدادگەی باڵای فیدراڵی عێراق یەکلا بکرێتەوە"
لەبارەی ئەوەی ئایا تاوەکو ئێستا دادگەی باڵای فیدراڵی وەڵامی داونەوتەوە؟ زیاد جەبار وتی، "نەخێر تا ئێستا دادگەی باڵای فیدراڵی وەڵامی نەبووە و دۆسیەکە یەکلا نەکراوەتەوە، ئێمە سکاڵاکەمان کردووە پارێزەرمان هەیە بەدواداچوون دەکات، ئێمە چاوڕێین ٣ی مانگ سکاڵەکە یەکلا بکرێتەوە".
"لەهەر شوینێکی هەرێم کە پێکهاتە بوونیان لێی هەیە، پێویستە نوێنەرایەتیان لەو شوێنە هەبێت"
" بابەتی کورسی کۆتا بۆ پێکهاتەکان پێشنیاری یەکێتی و سیاسەتی یەکێتی بووە"
لەبارەی بۆچوونی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان لەسەر کورسی کۆتای پێکهاتەکان زیاد جەبار ئاماژەی بەوەکرد، "ئێمە چەندین جار بۆچوونی خۆمان لەسەر کورسی پێکهاتەکان دووپات کردۆتەوە، وەکو پێکهاتە رەنگە هیچ کەسێک بەقەدەر یەکێتی نیشتیمانی کوردستان پشتیوانی پێکهاتە نەبووە بەتایبەت لەسەردەمی رەوانشاد مام جەلال، لەراستیدا بابەتی کورسی کۆتا بۆ پێکهاتەکان رەنگە لە سەرتای دووای راپەڕین پێشنیاری یەکێتی و سیاسەتی یەکێتی بووە، بە ئێستاشەوە ئێمە تەقدیری ئەوەمان کردووە کە پێکهاتەکان پێکهاتەی ئەساسی ئەم هەرێمەن، بەڵام ئەمانە پێویستی بە رێکخستنەوە هەیە، ئێمە بەدەیان جار بۆچوونی خۆمان راگەیاندووە، کە بۆچوونی یەکێتی نیشتیمانی کوردستانە خۆی لە دوو بۆچوون دەبینێتەوە ئەوانیش یەکەم؛ پێکهاتە نوێنەرایەتی راستەقینەی پێکهاتە بکات، جا ئەمە لێکدانەوەی جیا جیای بۆ دەکرێت بەوەی کە نیەتمان جیاوازە، ئێمە دەڵێین پێکهاتە لەهەرێمی کوردستان هەیە و لەپەرلەمان دەبێت نوێنەرایەتی راستەقینەی پێکهاتەکەی بکات، بۆچوونی دووەمیشمان ئەوەیە؛ کە لەهەر شوینێکی هەرێمی کوردستان کە پێکهاتە هەیە پێویستە بەشدار بن و نوێنەرایەتیان هەبێت، نەک تەنها لە شوێنێکی دیاریکراو بەژداربن، ئێمە ئەم دوو بۆچوونەمان هەیە بەڵام برادەران پێیان هەزم ناکرێت و قبوڵ نەکراوە".
شایەنی باسە ئەگەر دادگە لە بەرژەوەندیی سکاڵا کار بڕیار بدات؛ ١١ کورسیی پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستان-عێراق بۆ شەش کەمدەبێتەوە و تورکمانەکان هیچ کورسییەکیان لە پەرلەمان نامێنێت.
لەم سۆنگەیەوە بەرپرسانی تورکمان داوا لە دادگەی فیدراڵی دەکەن ئەو سکاڵایانەی لە دژی ژمارەیەک ماددەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان-عێراق تۆمارکراون، رەتبکاتەوە.
ئایدن مەعروف، وەزیری هەرێم بۆ کاروباری پێکهاتەکان لە حکومەتی هەرێم و ئەندامی مەکتەبی سیاسی بەرەی تورکمانی عێراقی و نوێنەری ژمارەیەک پارتی سیاسی تورکمانی لە عێراق و هەرێم کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانییان لەبارەی بەشداریی پێکهاتەی تورکمان لە هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی کوردستان-عێراق سازکرد.
ئایدن مەعروف لەبارەی بەشداریی پێکهاتەی تورکمان لە هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی کوردستان-عێراق وتی، "داواکراوە هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی کوردستان بە یاسای هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٩٢ بکرێت؛ ئەگەر هەڵبژاردن بەم یاسایە بکرێت، پێکهاتەی تورکمان هیچ کورسییەکی لە پەرلەمان نابێت و لە هەڵبژاردنەکە بێ بەش دەبێت، چونکە لە یاساکەدا، هەر پێنج کورسییەکەی کۆتاکان بەسەر پێکهاتەکانی کلدانی، سریانی و ئاشووری دابەشکراون".
ئەندامی مەکتەبی سیاسی بەرەی تورکمانی عێراقی باسی لەوەش کرد، "هەندێک لایەنی دیکە داوایان لە دادگای فیدراڵی کردووە، هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی کوردستان بە هەمان یاسای هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٨ـی پەرلەمانی عێراق بکرێت؛ ئەگەر هەڵبژاردن لەسەر بنەمای ئەو یاسایە بکرێت، بە هەمان شێوە پێکهاتەی تورکمان لە هەڵبژاردنەکە بێ بەش دەکرێت. کەواتە بە هەردوو یاساکە تورکمانەکان لە هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی کوردستان بێ بەش دەبن".
بە وتەی وەزیری هەرێم بۆ کاروباری پێکهاتەکان، “هەندێک لایەن دەیانەوێت بابەتەکە تێکەڵی ململانێیە سیاسییەکان بکەن و بۆ مەبەستی سیاسی خۆیان بەکاربهێنن. داوا دەکەین دادگای فیدراڵی ڕەچاوی بارودۆخی پێکهاتەکان بکات و ئەم سکاڵایەنە رەتبکاتەوە. ئەم بابەتە تایبەتە بە پەرلەمانی کوردستان و پەرلەمان دەتوانێت گۆڕانکاری لە یاسای هەڵبژاردندا بکات. پێمانوایە هەر بڕیارێک لە دژی پێکهاتەکان بدرێت، کاریگەری لەسەر ئەو پێکەوەژیانە ئاشتییە دروست دەکات کە لە هەرێمی کوردستان هەیە و شانازی پێوە دەکەین”.
ناوبراو جەخت لەوە دەکاتەوە، “پێکهاتەکانی هەرێمی کوردستان بێ لایەنن و لە ململانێیە سیاسییەکاندا پشتگیری لە هیچ لایەنێک ناکەن” و دووپاتیشی دەکاتەوە، “بەشداریی پێکهاتەکان لە هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی کوردستان زۆر گرنگە و پێویستە پشتیوانی لە بەشداریکردنیان بکرێت”.
ئایدن مەعروف ئاماژەی بەوەش کرد، “پێکەوەژیانی نەتەوە و پێکهاتە جیاوازەکان لە هەرێمی کوردستان بابەتێکی زۆر گرنگ و هەستیارە و پێویستە هەمووان بەیەکەوە کار بۆ پاراستنی ئەم پێکەوەژیانە ئاشتییە بکەین. ئێمەی پێکهاتەکان و بەتایبەت پێکهاتەی تورکمان هەمیشە لەگەڵ ئەوە دابووینە سەقامگیری سیاسیی و ئابووری لە هەرێمی کوردستان هەبێت.”
وتیشی “ئێمە وەکو بەرەی تورکمانی و نوێنەری تورکمان دەمانەوێت بە یەک بازنە هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت چونکە کۆتاکان دۆخێکی تایبەتیان هەیە.
هەروەها لە عێراق تورکمان نەتەوەی سێیەمە و لە هەرێم دووەمە لەبەر ئەمەش دەبێت کورسی کۆتای تورکمان زیاتر بکرێت بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی فراوانتر بەشداربن لە پرۆسەی سیاسی و بڕیارە سیاییەکاندا”.
سەبارەت بە دەنگدانی تایبەت ئایدن مەعروف ئاماژەی بەوەدا “دیارە لە دەنگدانی تایبەت زیاتر دەستێوەردان لە کاروباری کۆتا دەکرێت بۆیە ئێمە وەکو بەرەی تورکمانی نامانەوێت دەنگدەری تایبەت بتوانن دەنگ بە کۆتا بدەن”.